Prije nego što odgovorimo na pitanje iz naslova, potrebno je da razgraničimo pojam monopola i dominantnog položaja.
Monopol je situacija u kojoj na strani ponude postoji samo jedan privredni subjekt – samo jedan proizvođač, odnosno prodavac. Dakle, ukoliko postoji više subjekata na strani ponude ne može biti riječi o monopolu – pogrešno je nekog nazivati monopolistom ukoliko postoji makar jedan, ma koliko slab, konkurent. Međutim, postojanje samo jednog privrednog subjekta predstavlja potreban, ali ne i dovoljan uslov da bi se određena tržišna struktura okarakterisala kao monopol. Za to je potrebno da bude ispunjeno još nekoliko uslova:
-
Potrebno je da je proizvod koji monopolista nudi homogen i da ne postoje supstituti tom proizvodu (ako postoje supstituti koje proizvode drugi proizvođači, onda kupac ima mogućnost izbora između proizvoda različitih proizvođača, što znači da nema monopola).
-
Potrebno je da postoje barijere ulasku. Ukoliko je ulazak u granu slobodan (ne postoje barijere) činjenica da postoji samo jedno preduzeće ne obezbjeđuje mu da se monopolski ponaša (zbog potencijalnih novih konkurenata), pa se ne može govoriti o monopolu.
Dominantan položaj na relevantnom tržištu ima onaj učesnik na tržištu koji nema konkurenciju (monopolista) ili je konkurencija beznačajna, odnosno koji ima značajno bolji položaj u odnosu na konkurente. Dakle, monopolski položaj je obuhvaćen dominantnim položajem, ali pored toga, dominantan položaj postoji i onda kada nastane određena asimetrija između jednog i ostalih konkurenata. U jednoj od najznačajnijih presuda Evropskog suda pravde navodi se da dominantan položaj na tržištu ima onaj učesnik na tržištu koji “posjeduje takvu ekonomsku snagu koja mu omogućava da preduprijedi djelotvornu konkrenciju na tržištu time što mu ona daje moć da se u znatnoj mjeri ponaša nezavisno od konkurenata, kupaca i u krajnjoj liniji potrošača”. Sličnu definiciju sadrži Zakon o konkurenciji BiH:
“Privredni subjekat ima dominantan položaj na relevantnom tržištu robe ili usluga ako se zbog svoje tržišne snage može ponašati u značajnoj mjeri nezavisno od stvarnih ili mogućih konkurenata, kupaca, potrošača ili dobavljača, takođe uzimajući u obzir udio tog privrednog subjekta na relevantnom tržištu, udjele koje na tom tržištu imaju njegovi konkurenti, kao i pravne i druge zapreke za ulazak drugih privrednih subjekata na tržište.
Pretpostavlja se da privredni subjekat ima dominantan položaj na tržištu robe ili usluga ako na relevantnom tržištu ima udio veći od 40%.
Pretpostavlja se da više privrednih subjekata ima dominantan položaj na tržištu roba i/ili usluga ako na relevantnom tržištu dva ili tri privredna subjekta imaju zajedno tržišno učešće veće od 60%.
Pretpostavlja se da više privrednih subjekata ima dominantan položaj na tržištu roba i/ili usluga ako na relevantnom tržištu četiri ili pet privrednih subjekata imaju zajedno tržišno učešće veće od 80%.”
Suprotno percepciji naše javnosti i slici koju šire mediji, ni evropsko ni domaće pravo konkurencije ne tretiraju dominantan (ni monopolski) položaj kao nešto što je zabranjeno ili kažnjivo. Savršeno je zakonito ostvariti dominantan položaj i osnaživati ga sve do nivoa monopola, dokle god se to čini fer sredstvima tržišne utakmice. Ono što je zabranjeno jeste da se dominacija održava ili osnažuje postupcima koji se smatraju “zloupotrebom dominantnog položaja“. Zakon o konkurenciji BiH ne definiše zloupotrebu dominantnog položaja, već navodi određene primjere zloupotrebe:
a) direktno ili indirektno nametanje nelojalnih kupovnih i prodajnih cijena ili drugih trgovinskih uslova kojima se ograničava konkurencija;
b) ograničavanje proizvodnje, tržišta ili tehničkog razvoja na štetu potrošača;
c) primjenu različitih uslova za istu ili sličnu vrstu poslova s ostalim stranama, čime ih dovode u neravnopravan i nepovoljan konkurentski položaj;
d) zaključivanje sporazuma kojima se uslovljava da druga strana prihvati dodatne obaveze koje po svojoj prirodi ili prema trgovinskom običaju nisu u vezi s predmetom takvog sporazuma.
Jedan od primjera zloupotrebe dominantog položaja koju je utvrdilo Konkurencijsko vijeće BiH je slučaj Toplane Doboj, koja je kažnjena jer je privremeno isključenim korisnicima gradskog grijanja zaračunavala i naplaćivala distributivne troškove. Rješenje možete pročitati na ovom linku.
Izvori:
Zakon o konkurenciji BiH (“Službeni glasnik BiH”, br. 48/05, 76/07, 80/09), čl. 9 i 10.
Boris Begović, Vladimir Pavić, Uvod u pravo konkurencije, Pravni fakultet Univerziteta u Beogradu, Beograd 2012, str. 27. i 79-91.