Kada vlasnici odgovaraju za obaveze društva?

Domaće kompanijsko pravo poznaje četiri pravne forme privrednih društava: ortačko i komanditno društvo (društva lica), te društvo sa ograničenom odgovornošću i akcionarsko društvo (društva kapitala).  Svim oblicima privrednih društava se priznaje pravni subjektivitet, koji ova društva stiču upisom u registar poslovnih subjekata.

Najvažnija dejstva pravnog subjektiviteta su pravna samostalnost privrednog društva u odnosu na njegove članove, te razdvojenost imovine društva od imovine njegovih članova. Ova razdvojenost znači da, sa jedne strane, povjerioci članova nisu istovremeno i povjerioci društva, odnosno da se oni ne mogu naplatiti iz imovine društva. Povjerioci bi mogli samo zahtijevati dio iz godišnje dobiti koji se raspodjeljuje članovima ili iz neto aktive po prestanku društva, kao i izvršenje na akcijama ili udjelima članova u društvu.  Sa druge strane, to znači da povjerioci privrednog društva nisu istovremeno povjerioci članova, odnosno da svoja potraživanja prema privrednom društvu ne mogu naplaćivati iz imovine članova, već samo iz imovine samog društva.

Ipak, ovdje treba imati na umu razliku između društava kapitala i društava lica, jer kod potonjih postoji neograničena solidarna odgovornost članova (tačnije, ortaka i komplementara) za obaveze društva. Dakle, kod ortačkog i komanditnog društva,  u odnosu na ortake  i komplementare (komanditori i komplementari nemaju isti položaj u komanditnom društvu), ne primjenjuje se koncept ograničene odgovornosti, jer su ova lica po samom zakonu neograničeno solidarno odgovorna za obaveze privrednog društva.

Nasuprot tome, kod društava kapitala, članovi odnosno akcionari (te komanditori kod komanditnog društva) ne odgovaraju za obaveze društva svojom ličnom imovinom, već samo snose rizik gubitka onoga što su uložili (odnosno što su se obavezali da ulože) u društvo. Naime, čak i kada je određeno fizičko ili pravno lice jedini član društva, ono neće odgovarati za obaveze tog društva – društvo za svoje obaveze odgovara samo svojom sopstvenom imovinom. Čak i kada društvo nema nikakvu imovinu iz koje bi se povjerioci mogli naplatiti, član društva, u pravilu, ne odgovara za njegove obaveze.

Možemo zaključiti da  ukoliko društvo bude uspješno poslovalo, član će dobijati dividendu, odnosno udio u dobiti društva, a ukoliko bude loše poslovalo, član rizikuje da izgubi ono što je uložio u društvo, ali njegova lična imovina nije ugrožena usljed negativnih rezltata poslovanja društva.

 

“Pravni veo” privrednog društva

Opisani koncept ograničene odgovornosti manifestuje se u vidu stvaranja “zida” ili “pravnog vela” privrednog društva za njegove članove u odnosu na povjerioce društva. Stvaranje “pravnog vela” privrednog društva za njegove članove u odnosu na povjerioce društva ima brojne i nesumnjive prednosti i teško je zamisliti kako bi poslovni svijet izgledao bez pravila o ograničenoj odgovornosti. Ipak, stvaranje „pravnog vela“ privrednog društva ima i svoje negativne strane.

Najveća “mana” ovog pravila je što ono dovodi do prelaska rizika poslovanja društva sa članova na povjerioce, naročito one nevoljne (jer se ugovorni povjerioci mogu unaprijed, na različite načine, obezbijediti). Na taj način, ograničenje rizika jača korporativnu neodgovornost i stvara plodno tlo za brojne zloupotrebe u cilju ostvarivanja ličnih interesa pojedinih članova, a nauštrb interesa povjerilaca društva. Povjerioci mogu biti izigrani, odnosno onemogućeni da svoja potraživanja naplate iz imovine privrednog društva, što otvara pitanje da li je stanovište o konceptu ograničene odgovornosti kao dominantnom uopšte moralno prihvatljivo.

(Kako ograničena odgovornost omogućava zloupotrebu pogledajte na ovom primjeru)

Zabrana zloupotrebe prava – Probijanje pravne ličnosti (Zloupotreba pravnog lica) 

Kako bi spriječio zloupotrebu ograničene odgovornosti, zakonodavac je predvidio jedan izuzetak od tog pravila. Naime, čl. 15. Zakona o privrednim društvima propisuje:

“Komanditori komanditnog društva, članovi društva sa ograničenom odgovornošću i akcionari akcionarskog društva mogu prema trećim licima lično odgovarati za obaveze društva ako zloupotrijebe privredno društvo za nezakonite ili prevarne ciljeve ili ako sa imovinom privrednog društva raspolažu kao sa sopstvenom imovinu kao da privredno društvo kao pravno lice ne postoji./span>”

Dakle, ZOPD ograničava zloupotrebu na dva slučaja: 1) zloupotrebu privrednog društva za nezakonite i prevarne ciljeve i 2) raspolaganje imovinom društva kao sopstvenom, na način kao da privredno društvo kao pravno lice ne postoji.

Iz teksta odredbe proizilazi da svaki vid zloupotrebe koji ne ukazuje na protivzakonitost i postojanje prevarne radnje, odnosno raspolaganja imovinom društva uz zanemarivanje njegovog postojanja, ne predstavlja dovoljan razlog za probijanje pravne ličnosti.

Međutim, prilikom primjene ovog instituta valja imati na umu on u suštini počiva na učenju o zloupotrebi prava, koje se bazira na tome da određeno ponašanje može biti u skladu sa slovom zakona, ali se ipak može smatrati zloupotrebom ukoliko se njime ostvaruju nedopušteni ciljevi. Dakle, svako postupanje koje je suprotstavljeno osnovnim idejama i ciljevima zbog kojih je privredno društvo osnovano, a narušava interese povjerilaca društva, može se tumačiti kao zloupotreba prava u kontekstu probijanja pravne ličnosti.

U tom smislu, ukoliko bismo pojam “zloupotrebe društva za nezakonite i prevarne ciljeve” tumačili u širem smislu (u kontekstu učenja o zloupotrebi prava), onda  bi se svaki vid zloupotrebe koji odstupa od osnovnih ciljeva pravila o ograničenoj odgovornosti i koji se preduzima zarad narušavanja interesa povjerilaca društva ili ostvarivanja lične koristi od privrednog društva, mogao smatrati dovoljnim razlogom za probjanje pravne ličnosti. 

Za potrebe ovog članka korišćena je monografija dr Marka Radovića, Probijanje pravne ličnosti, te udžbenik prof. dr Mirka Vasiljevića Kompanijsko pravo.